وسواس از نظر سایت ویکی شبعه
- واس نوعی اختلال روحی است که در روایات، از آن نهی شده است؛ به ویژه در عبادات. در کتاب‌های فقهی شیعه، بخشی با عنوان کثیر الشک هست که شامل احکام وسواسی نیز می‌شود. بنابر نظر مراجع تقلید شیعه، حکم شرعی کثیر الشک و وسواسی یکی است و نباید به این شک و تردید اعتنا کرد.
وسواس به دو صورت فکری و عملی در منابع اسلامی مورد اشاره قرار گرفته، هرچند خود واژه به‌معنای بیماری خاصّ استعمال نشده است و گاهی افرادی، از حضرت محمد(ص) و امامان شیعه سؤالی پرسیده‌اند که دقیقاً حال کسی را وصف کرده‌اند که به معنای امروزی، دچار وسواس بوده است؛ مانند وسواس در صحّت وضو و غسل.
پذیرفتن بیماری وسواس توسط فرد وسواسی و بی‌اعتنایی عملی نسبت به شک، در هنگام انجام کار -مانند چندبار شستن دست‌ها در وضو- را در درمان بیماری وسواس مؤثر دانسته‌اند.
جایگاه
بنابر روایات، امامان شیعه در گفته و عمل، از رفتارهای همراه با وسواس نهی نموده و وسواس در وضو و نماز اطاعت از شیطان دانسته شده است.[۱] امام خمینی در کتاب شرح چهل حدیث، شرح حدیث بیست و پنجم را اختصاص به وسواس داده است و مواردی از ابتلا به وسواس را ذکر می‌کند از جمله درباره طهارت و نجاست، نیت و قرائت.[۲] به گفته کاشف‌الغطاء، فقیه شیعه قرن سیزدهم قمری، سرچشمه وسواس، خیال و نگرانی فکری است.[۳] همچنین یکی از عوامل مؤثر در به‌وجود آمدن بیماری وسواس، وراثت و محیط تربیتی خانواده دانسته شده است.[۴]
رفتار شخص وسواسی از آن جهت که یک رفتار است و دارای یک فرایند ذهنی است در علم روانشناسی مورد مطالعه قرار می‌گیرد و از آن جهت که فعل اختیاری انسان و دارای حکمی از احکام پنجگانه شرعی است مورد مطالعه فقه است.[۵] هرچند مفهوم رایج وسواس، شک و شبهه در عبادات و در امور مذهبی، به ویژه طهارت و نجاست است؛[۶] اما بسیاری از مشکلات اخلاقی تربیتی و نوع برخورد اجتماعی افراد ریشه در مشکل وسواس دارد مانند وسواس در اعتماد به دیگران که سبب به وجود آمدن بدبینی، غیبت، تهمت و گناهان کبیره دیگر می‌شود.[۷] در کتاب‌های فقهی شیعه مانند عروه و جواهر الکلام بخشی با عنوان کثیر الشک وجود دارد که در آن، از احکام وسواسی نیز بحث شده است.[۸]
مفهوم‌شناسی
وسواس در اصطلاح، نوعی اختلال روحی است که فرد در انجام کار خاصی تردید می‌کند که آیا این کار را صحیح انجام دادم یا نه؟ و یا راه صحیح کدام است؟ و گاهی آن کار را تکرار می‌کند.[۹] از نظر روانشناسی، وسواس نوعی اختلال عصبی در انسان است که تعادل روانی و رفتاری را به صورت آشکار از بیمار سلب، و او را در سازگاری با محیط دچار اشکال می‌سازد.[۱۰]
وسواس در لغت به معنای تردید و دودلی است.[۱۱] به گفته جعفر کاشف الغطاء(درگذشت ۱۲۲۷ق)، وسواسی که در سوره ناس، پروردگار به دوری از آن امر نمود، عبارت است از حالتی در انسان که مانع ثبات و اطمینان می‌شود و مانند جنون است و اقسام مختلفی دارد و منشأ آن غلبه وهم و اضطراب فکر است.[۱۲]
تفاوت وسواس با کثیرالشک
برخی بین کثیر الشک و وسواس تفاوت قائل شده‌اند:
در وسواس، شخص وسواسی کار را انجام می‌دهد و تصور می‌کند درست انجام نشده‌است و آن را تکرار می‌کند؛[۱۳] اما در کثیر الشک، گاهی شخص نمی‌داند کاری را انجام داده‌است یا خیر؛ مثلا انسان به جهت مشغله‌های زیاد در نماز حضور قلب پیدا نمی‌کند؛ در نتیجه عدد رکعات نماز را فراموش می‌کند. گاهی هم وسوسه‌های شیطان موجب عدم تمرکز انسان می‌شود و این حالتی است که برای بسیاری رخ می‌دهد.[۱۴] بنابر نظر مراجع تقلید شیعه، حکم شرعی کثیر الشک و وسواسی یکی است و نباید به این شک و تردید اعتنا کرد.[۱۵]
انواع وسواس
وسواس به دو صورت عمده تقسیم می‌شود: وسواس فکری و وسواس عملی.
وسواس فکری (Intrusive thought): فرد از افکار مزاحم با مضمون ترس، احساس گناه و یا آسیب رساندن، رنج می‌برد. این افکار بدون ارادۀ شخص به ذهن وی هجوم آورده و فرد هر چه تلاش می‌کند آن‌ها را از ذهن خود دور سازد، موفق نمی‌شود.[۱۶]
وسواس عملی (Compulsions): وسواس عملی عبارت است از اعمال و آداب تکراری، ناخواسته و اجباری که فرد چندین‌بار آن را انجام می‌دهد تا با افکار مزاحم و آزاردهنده مقابله کند و این خلاف خواسته او و حتی مخالف با روال عادی زندگی اوست. مثلاً فردی که افکار تکراری در مورد آلودگی محیط پیرامون خود یا نجس بودن بدن خود دارد، رفتارهای تکراری به صورت شستشوی مکرر اشیاء پیرامون و بدنش انجام می‌دهد.[۱۷]
برخی محققان تقسیمی دیگر برای وسواس ذکر نموده‌اند: ۱- وسواس ترس یا وسواس وقفه‌ای، که شخص وسواسی از انجام دادن کاری ترس دارد و نیرویی او را از انجام آن بازمی‌دارد، اگرچه آن کار ضروری هم باشد؛ مانند ترس از آلودگی و ترس از محیط محدود.[۱۸] ۲- وسواس اِلزام، که شخص نمی‌تواند خود را از انجام کار یا ابتلا به فکری بیرون آورد و در صورت رهایی از آن، دچار تنش می‌شود.[۱۹]
وسواس در عبادات
هر چند در متون دینی واژه وسواس به معنای بیماری خاص استعمال نشده؛[۲۰] ولی گاهی افرادی از پیامبر و امامان شیعه سؤالی پرسیده‌اند که دقیقا حال کسی را وصف نموده‌اند که به معنای امروزی دچار وسواس بوده‌است؛[۲۱] مانند وسواس در عبادات که گاه در نیت، گاه در مخارج حروف، گاه در صحّت وضو و غسل، گاهی در عدد رکعات نماز و گاه در طهارت و نجاست است.[۲۲] برخی از این روایات که اشاره به وسواس دارد عبارت است از:
وضو: فقیهان شیعه بنابر روایتی که به وضو گرفتن پیامبر(ص) و یک‌بار شستن دست‌ها برای وضو اشاره دارد،[۲۳] بار دوم شستن دست‌ها را مستحب دانسته؛ اما سه بار شستن را بدعت، حرام و مبطل وضو می‌دانند.[۲۴]
شک در تعداد رکعات نماز: بنابر روایت زراره از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع)، کسی که بسیار در تعداد رکعات نمازش شک می‌کند، به شک خود اعتنا نکند و نماز را ادامه دهد.[۲۵] در روایتی دیگر، منشأ این شک، شیطان دانسته شده‌است.[۲۶]
برخی احکام
به گفته فقیهان شیعه شخص وسواسی دارای احکام خاصی است و چنین شخصی نباید به شک خود عمل کند.[۲۷] به نظر حسین مظاهری، مرجع تقلید شیعه، ملاک در صدق عنوان وسواسی بر کسی، عُرف است و اگر کسی بیش از سه بار در مسئله‌ای شک کرد، وسواسی محسوب شده و باید به احکام وسواس عمل نماید.[۲۸] برخی از احکام وسواسی عبارت است از:
نماز جماعت: بنابر نظر مراجع شیعه، کسی که در نماز وسواس دارد و فقط در صورتی که نماز را با جماعت بخواند از وسواس راحت می‌شود، باید نماز را با جماعت بخواند.[۲۹]
ذکرهای نماز: به نظر برخی مراجع، اگر چیزی از حمد و سوره و ذکرهای نماز را عمداً یا احتیاطاً چند مرتبه گفته شود اشکال ندارد؛ ولی اگر از روی وسواس باشد، اشکال داشته و نماز باطل می‌شود.[۳۰]
قَسَم خوردنِ شخص وسواسی : به فتوای امام خمینی، فقیه شیعه، قسمی که شخص وسواسی می‌خورد، مثل اینکه می‌گوید «و الله الآن مشغول نماز می‌شوم» و به واسطه وسواس مشغول نمی‌شود، اگر وسواس او طوری باشد که بی‌اختیار به قسم عمل نکند کفاره ندارد.[۳۱]
آب کشیدن چیز نجس: به نظر فقیهان شیعه، انسان وسواسی که در آب کشیدن چیز نجس یقین پیدا نمی‌کند، اگر به همان نحوی که افراد متعارف آب می‌کشند رفتار نماید کفایت می‌کند.[۳۲]
شک به نجاست چیزی: به فتوای ناصر مکارم شیرازی، فقیه شیعه، افراد وسواسی به علم و یقین خود در طهارت و نجاست توجه نکرده و به عرف جامعه رجوع کنند.[۳۳] احتیاط زیاد از حد در مسألۀ طهارت و نجاست از نظر شرع، کار پسندیده‌ای نیست، بلکه اگر سبب وسواس گردد، اشکال دارد.[۳۴] همچنین در صورت شک به نجاست، تفحّص و جستجو و سؤال کردن لازم نیست، و اگر جستجو موجب وسواس گردد، آن هم اشکال دارد.[۳۵]
راهکارهای درمان وسواس
در کنار راه‌های پزشکی و مراجعه به روان‌شناس برای درمان بیماری وسواس،[۳۶] راهکارهای دیگری نیز برای درمان این اختلال روانی ارائه شده است[۳۷] که آن را شامل دو گروه از بیماران دانسته‌اند: بیمارانی که به علت ضعف در عقیده و ایمان، دچار شک و تردید شده‌اند و نمی‌توانند شک خود را بر طرف کنند.[۳۸] گروه دوم، بیمارانی هستند که به علت اعتقاد بیش از حد به روش خود در انجام عبادات (مانند تکرار شستن دست‌ها در وضو) و جهل نسبت به حکم الهی، به این بیماری مبتلایند.[۳۹] برخی از این راهکارها عبارتند از:
پذیرفتن بیماری وسواس توسط فرد وسواسی : فرد مبتلا به وسواس، از بیماری خود آگاه شود و بپذیرد که بیمار است و نیاز به درمان دارد نه اینکه خود را مریض ندانسته و دیگران را منحرف از راه و بی‌مبالات در دین بداند.[۴۰]
بی‌اعتنایی عملی نسبت به وسوسه: شخص مبتلا به وسواس، به وسوسه‌ها و خیالاتی که به خود القا می‌کند، بی‌اعتنا باشد مثلا اگر مبتلا به وسوسه در وضو است، به یک بار شستن دست‌ها اکتفا کند.[۴۱]
تغییر موقعیت، هنگام انجام دادن عمل وسواس‌آمیز: مانند بی‌توجهی به شک در عدالت امام جماعت و اقتدا به او یا رنگ کردن لباسی که رنگ خون بر آن مانده است.[۴۲] همچنین انجام کارهایی که موجب شادابی و آرامش فرد وسواسی شود و موقعیت روحی و روانی او را تغییر دهد مانند رنگ کردن مو.[۴۳]
پانویس
↑ کلینی، الکافی، کتاب العقل و الجهل، ۱۳۸۹ق، ج ۱، ص۱۲، حدیث ۱۰.
↑ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۳۹۹، حدیث۲۵.
↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۱۰
↑ اشرفی کنی و موسوی، «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»، ص۱۴.
↑ نعمتی و دیگران، «تبیین حکم فقهی وسواس از نگاه امام خمینی(ره) با توجه به روانشناسی وسواس»، ص۸۵.
↑ خمینی، آداب الصلاه، ۱۳۷۸ش، ص۱۵۷-۱۶۰.
↑ رجوع کنید به کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ج۱، ص۳۰۹-۳۱۱.
↑ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۶۴۵؛ علامه حلی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۴۱۶.
↑ زمانی، وسواس، ۱۳۸۷ش، ص۳۰.
↑ اشرفی کنی، موسوی، «وسواس (تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی)»، ص۱۱.
↑ لغت‌نامه دهخدا، ذیل کلمه وسواس؛ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۱۸؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۳۹۹، حدیث۲۵.
↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ج۱، ص۳۰۹.
↑ «نکته‌ای پیرامون کثیر الشک و وسواسی»، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی در ۹ اسفند ۱۳۹۱ش.
↑ «نکته‌ای پیرامون کثیر الشک و وسواسی»، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی در ۹ اسفند ۱۳۹۱ش.
↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش وسوسه و درمان آن، سؤال ۳۱۱-۳۱۳؛ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش کثیر الشک، مسأله ۱۱۸۴.
↑ یوسفی مصری، بیماری‌های روحی (اضطراب، وسواس، افسردگی، هراس) و راه‌های درمان آن‌ها، ۱۳۹۴ش، ص۱۷۲-۱۷۳.
↑ یوسفی مصری، بیماری‌های روحی (اضطراب، وسواس، افسردگی، هراس) و راه‌های درمان آن‌ها، ۱۳۹۴ش، ص۱۷۳-۱۷۴.
↑ اشرفی کنی و موسوی، «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»، ص۱۳.
↑ اشرفی کنی و موسوی، «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»، ص۱۳.
↑ نعمتی و دیگران، «تبیین حکم فقهی وسواس از نگاه امام خمینی(ره) با توجه به روانشناسی وسواس»، ص۸۹.
↑ نعمتی و دیگران، «تبیین حکم فقهی وسواس از نگاه امام خمینی(ره) با توجه به روانشناسی وسواس»، ص۸۹.
↑ نگاه کنید به: امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، حدیث۲۵، ص۳۹۹-۴۰۹.
↑ شیخ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۳۸.
↑ علامه حلی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۲۶۶-۲۶۷؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، حدیث۲۵، ص۴۰۱.
↑ شیخ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۸، ص۲۲۸.
↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۸، ص۹۹۸.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۴۱۶؛ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۶۴۵، راهکارهای علمی درمان وسواس، سایت آیت‌الله مظاهری.
↑ مظاهری، راهکارهای عملی درمان وسواس، ۱۳۸۹ش، ص۵۳.
↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش نماز جماعت، مسئله ۱۴۰۵.
↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش مبطلات نماز، مسئله ۱۱۳۶.
↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش مبطلات نماز، مسئله ۲۶۷۴.
↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۲۲۴.
↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.
↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.
↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.
↑ یوسفی مصری بیماری‌های روحی (اضطراب، وسواس، افسردگی، هراس) و راه‌های درمان آن‌ها، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۶.
↑ رجوع کنید به فقیهی، رهایی از دام وسواس، ۱۳۹۱ش، ص۲۴-۲۵؛ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۲۸؛ راهکارهای علمی درمان وسواس، سایت آیت‌الله مظاهری.
↑ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۱۹؛ اشرفی کنی و موسوی، «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»، ص۱۴.
↑ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰؛ اشرفی کنی و موسوی، «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»، ص۱۴.
↑ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۴۰۵؛ فقیهی، رهایی از دام وسواس، ۱۳۹۱ش، ص۲۴.
↑ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، حدیث۲۵، ص۴۰۶؛ مکارم شیرازی، رساله توضیح المسائل، ۱۳۹۱ش، ص۳۷، مسأله ۱۳۹.
↑ فقیهی، رهایی از دام وسواس، ۱۳۹۱ش، ص۲۴.
↑ فقیهی، رهایی از دام وسواس، ۱۳۹۱ش، ص۲۵.